1. Pamukkale Travertenleri Konumu
Şekil 1’de görüldüğü üzere Pamukkale Travertenleri, Denizli ilinin Pamukkale ilçesinde yer almaktadır. Denizli ili merkezine 18 kilometre uzaklığındadır. Travertenlerin doğusunda Çal ilçesi, güneyinde Merkezefendi ilçesi, batısında Sarayköy ve Baklan ilçeleri ev kuzeyinde Güney ilçesi bulunmaktadır.
2. Travertenlerin Jeolojisi
Şekil 2: Pamukkale bölgesinin jeoloji haritası
Kaynak: (Özkul, 2019, s. 72. https://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/a419bd419f2c4fc_ek.pdf)
Ege bölgesinde diri ve normal faylar ile sınırlı doğu-batı uzanımlı Büyük Menderes ile kuzeybatı güneydoğu uzanımlı Gediz grabenlerinin birleştiği bölgede Denizli havzası yer alır (Şek. 2). Yaklaşık 50 km. uzunluğunda ve 20 km. genişliğindeki bu havza güneyde ve kuzeyde diri-normal faylar ile sınırlanmıştır (Koçyiğit, 1984; Şaroğlu ve diğerleri, 1987; Westaway, 1990, 1993). Denizli havzasının kuzey kenarında yer alan ve yaklaşık 10 km2’lik bir alanı kapsayan Pamukkale travertenleri, havzanın doğu kesiminde yer alan dört ayrı traverten kütlesinden biri olup, havzayı kuzeyden sınırlayan Pamukkale fayının düşen bloğu üzerinde halen oluşmaya devam etmektedirler. Şekil 1’deki jeolojik haritadan da görüldüğü gibi, 3 Pamukkale bölgesinde dört ayrı jeolojik birim mevcuttur. Bunlar, Neojen öncesine ait mermer ve şist içeren metamorfik kayalar, Neojen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı ve kireçtaşı içeren sedimanter kayalar, Kuvaterner yaşlı alüvyonlar ve travertenlerdir” (Altunel, 1996, s. 40).
3. Bölgenin Morfolojisi
Pamukkale bölgesinde sıcaklıkları 35 ile 56 C° arasında değişen sıcak suların aktif olarak oluşturdukları travertenlerin yanında bölgede geniş alanları kaplayan (yaklaşık 10 km2 ) aktif olmayan travertenler de mevcuttur. Altunel ve Hancock (1993 a) daha önceden dünyadaki diğer travertenlerde gözlenmiş teras tipi ve sırt tipi travertenlere ek olarak Pamukkale’de üç çeşit traverten daha gözlenmiş ve Pamukkale travertenlerini morfolojik özelliklerine göre beş değişik grupta sınıflamıştır (Şek. 3). Aşağıda, Pamukkale’de gözlenen bu traverten çeşitleri, morfolojik sınıflandırmada kullanılan terimlerin kronolojik kullanımı da göz önünde bulundurularak, tanıtılmaya çalışılacaktır.
3.1. Teras Tipi Travertenler (Terraced-Mound Travertines)
Pamukkale’deki teras tipi travertenler aktif kırıklar ve fay segmentleri üzerinde yer alan kaynaklardan çıkan suyun yamaç aşağı akmasıyla oluşurlar. Eğimli bir yamaç boyunca yer alan teras tipi travertenler, boyutları birkaç santimetreden birkaç metreye varan traverten havuzları ve teraslar içerirler. Bargar (1978) bu küçük ölçekteki yapıları daha geniş olan ve bir bütün oluşturan ana teraslardan 4 ayırmak için, bunlara terracettes adını vermiştir. Su, ana teras üzerindeki havuzlar, teraslar ve eğimli yüzeyler üzerinde küçük çağlayanlar halinde akarak kar beyazı renginde traverten çökeltir ve zamanla bu küçük ölçekli yapıların büyümesine sağlar. VVeed’e (1887) göre travertenin çökelme hızı suyun sıcaklığı ile ilgilidir. Ana terasın üst kısımlarında daha hızlı traverten çökelirken, alt seviyelerde traverten çökelimi daha yavaş olur. Bu da alt kesimlerde suyun kısmen soğumuş olmasıyla ilişkilidir. Travertenler, yamaç üzerinde bulunan kırık, organik veya kırıntılı malzeme veya duvar şeklindeki kendiliğinden oluşan kanal travertenler gibi su akışında düzensizlikler yaratan engeller üzerinde çökelmeye daha yakındır. Suyun bu tür engeller üzerinde akması sonucu yamaç üzerinde yarımküre şeklinde tepecikler, havuzlar, teraslar, sarkıtlar gibi daha küçük ölçekte şekiller oluşur. Kendiliğinden oluşmuş eski kanal travertenlerinin üzerlerinin daha genç traverten ile örtülmesi tabakalı bir istif görünümü verir. Altunel ve Hancock (1993a) bu tabakalı görünüme “yalancı tabakalanma” adını vermişlerdir. Bunların en belirgin örnekleri Pamukkale (Ecirli) köyünün hemen kuzeydoğusundaki yüksek terasta yamaç eğimine yaklaşık paralel olarak gelişmiştir. Teraslardan süzülen sular ana terasın eteklerinde kalınlıkları suyun akış yönünde azalan örtü halinde travertenler oluştururlar. Bu travertenler genellikle bitkisel artıkları ve üst kısımlardan yuvarlanmış blok ve çakılları çimentolamaktadırlar.
3.2. Sırt Tipi Travertenler (Fissure-Ridge Travertines)
Catlaklar boyunca yüzeye çıkan sıcak suların yüzeyde çökeldiği travertenler zamanla çatlak boyunca sırt oluştururlar. Traverten hem çatlak içinde (bantlı traven, fissure travertine) ve hem de yüzeyde çökelir (tabakalı traverten, bedded travertine). Çatlak boyunca yüzeye doğru yükselen sıcak su çatlağın her iki yüzeyinde onikse benzeyen beyazdan-kırmızımsı beyaza değişen renklerde, sert ve sıkı dokulu, çatlak duvarına paralel bantlı traverten çökeltir. Bantlar çatlak duvarından merkeze doğru gelişirler. Dolayısıyla çatlak duvarına yakın bantlı traverten, merkezdeki bantlı travertene göre daha yaşlıdır. Çatlaktan çıkan suyun, yüzeyde çatlağın her iki tarafında akmasıyla tabakalı travertenler oluşur. Traverten tabakalarının eğimleri sırt eksininden uzağa doğrudur. Yani sırt tipi travertenler bir nevi çatı şeklindedir. Sırt tipi travertenler Pamukkale bölgesinde en yaygın traverten çeşidi ve yaklaşık 3 km2’lik bir alan kaplarlar. Sırt tipi travertenler Pamukkale ve Karahayıt köyleri arasında KB-GD doğrultusunda bir zon şeklinde uzanırlar. Bu zon içerisinde çok sayıda aktif ve aktif olmayan sırt tipi travertenler mevcuttur.
3.3. Fay Önü Travertenleri (Range-Front Travertines)
Normal fayların düşen blok tarafında yer alan travertenler fay önü travertenler diye adlandırılmıştır. Bu travertenlerin tabanında yamaç molozu veya kırıntılı malzeme traverten ile çimentolamışken, üst seviyelere doğru traverten içinde kırıntılı malzeme yok denecek kadar azdı. Fay boyunca fay doğrultusunda paralel olarak metamorfik kayaç içinde gelişmiş çok sayıda bantlı traverten damarları mevcuttur. Altunel ve Hancock (1993 a,b) bu bantlı traverten damarlarını fay önü travertenlerini oluşturan suların çıkış yeri olarak yorumlanmaktadırlar.
3.4. Kendiliğinden Oluşmuş Kanal Travertenleri (Self-Built Channel Travertines)
Kalsiyum karbonatça zengin suyun kanal içinde akması sonucu, kanal tabanında ve kenarlarında travertenin çökelmesiyle oluşan duvar şeklindeki travertenler kendiliğinden oluşan kanal 5 travertenleri diye adlandırılmıştır. Kanallar, teraslardan drenaj olana suların aktığı doğal kanallar veya insanların sulama amaçlı yaptıkları kanallar olabilir. Kanal içindeki suyun akışı kanal kenarlarında kanal merkezine göre daha çalkantılı olduğu için traverten çökelimi kenarlarda daha fazladır. Dolayısıyla kanal tipi travertenlerin dikey kesitleri genellikle “M” şeklinde bir görünüm sunarlar.
3.5. Aşınmış Örtü Travertenler (Eroded-Sheet Travertines)
Bu kategori, kenarları büyük ölçüde aşınmış ve diğer traverten çeşitleri ile yüzey bağlantıları olmayan tüm tabakalı travertenleri içerir. Bu kategorideki travertenler bölgedeki en yaşlı traverten türüdür çünkü travertenler büyük ölçüde aşınmışlardır. Bu travertenlerin aşınmadan önce tabakalı-sırt tipi, fay önü veya teras tipi travertenlerin bir parçası olduğu düşünülmektedir.
Kaynakça
- Altunel, A. (1996, Ocak). Pamukkale Travertenlerinin Morfolojik Özellikleri, Yaşları ve Neotektonik Önemleri. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, s. 47-64. Mart 11, 2023 tarihinde https://www.researchgate.net/publication/269928824
- Ergin, Ç., Mete, E., Kaleli, İ., & Polat, Y. (2006). Pamukkale (Hierapolis) ve Karahayıt Bölgesi Termal Yüzme Havuzlarında Exophıala Dermatıtıdıs ve Diğer Siyah Mayaların Varlığının Araştırılması. 20, s. 125-126. Denizli: İnfeksiyon Dergisi (Turkish Journal of Infection). https://infeksiyon.dergisi.org/pdf/pdf_INF_78.pdf
- Kahraman, M., Kolçak, M., Kunt, N., Akdağ, L., Gür, A., Çalışkan, T., . . . Karabulut, V. (2020). Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi Yönetim Planı 2020-2024. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. Denizli: Tabiat Varlıkları Koruma Genel Müdürlüğü. https://webdosya.csb.gov.tr/db/tabiat/icerikler/pamukkale_yp_2020_2 20200327084440.pdf
- T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı. (2010). Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi Biyolojik Çeşitliliğin Tespiti Projesi. Denizli. https://webdosya.csb.gov.tr/db/destek/icerikler/pamukkale_ockb_b-yoloj-k_ces-tl-l k_2008_2010-20191127153426.pdf
- Polat, S. (2011, Ocak). Türkiye’de Traverten Oluşumu, Yayılış Alanı ve Korunması. Marmara Coğrafya Dergisi(23), 389-428. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3249