Gümüşsu Şelalesi, Denizli’nin Çivril ilçesinin yaklaşık 30 km doğusundaki Gümüşsu (Homa) kasabası sınırları içinde yer alır. Akdağ kütlesinin güney yamacındaki şelale, deniz seviyesinden 1047 m yüksektedir. Şelaleye, kasaba içinden geçen, bir kısmı düzenlenmiş haldeki dar ve kıvrımlı yol (2 km) kullanılarak ulaşılmaktadır. Şelale Işıklı’ya 19 km, Çivril’e 32 km, Denizli’ye 125 km, Afyon’a 140km, Dinar’a 29 km mesafede bulunmaktadır. Şelaleye ulaşım ziyaretçilerin kendi araçları ile sağlanmaktadır.

1. İklim Özellikleri

Saha, Karasal ve Akdeniz ikliminin geçiş alanında bulunmaktadır. Yıllık ortalama sıcaklık değerleri, İç Anadolu Bölgesi sıcaklık değerlerine yakındır. Yıllık ortalama sıcaklık Çivril’de 13.2˚C, Dinar’da 12.7˚C’dir. Kış aylarında aylık ortalama sıcaklık 5˚C’nin altında iken, yaz aylarında bu değer 20˚C’nin üzerine çıkmaktadır. İki istasyonda da en düşük aylık ortalama sıcaklık Ocak (Çivril 2.6˚C, Dinar 2.8˚C), en yüksek aylık ortalama sıcaklık Temmuz ayıdır (Çivril de 24.6˚C, Dinar da 23.7˚C). Bölge yağış rejimi bakımından Akdeniz yağış rejiminin özelliklerini taşımaktadır. Yıllık yağış miktarı Çivril de 439.8 mm, Dinar da 461.2 mm olarak ölçülmüştür. Yüksek kesimlerde yağış miktarı bu değerlerden daha fazladır. En az yağış Ağustos, en fazla yağış aralık ayında gerçekleşmektedir. Kış, yağış oranının en yüksek olduğu mevsimdir. Yağışın mevsimlere dağılışı düzensizdir.

1. Jeolojik Özellikler

Şekil 1: Gümüşsu ve yakın çevresinin jeoloji haritası (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 209)

Yüksek sahaları (Tütünlük Tepe kuzeyi) oluşturan bu kalker birim NW-SE yönlü yüzeylenir. Kalkerler, Akdağ formasyonu, Çamoluk formasyonu, Akçay formasyonu, Kartal formasyonu olarak adlandırılmıştır. Kalkerler Orta Jura-Üst Kretase zamanında çökelmiştir. Akdağ formasyonu gri renkli, iri kristalli, iyi katmanlı ve 150 metre kalınlığa ulaşan dolomitlerle temsil edilir (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 208).

Formasyon, Çivril-Dinar karayolu kuzeyi boyunca NW-SE yönlü uzanır. Birim doğuda Çerityaylası’ndan başlayıp, batıda Yuva yerleşimine kadar sokulur. Kiltaşı, kumtaşı, silttaşı, killi kalkerlerden oluşan bir matriksle çeşitli büyüklükte blokların birbiri ile karışmasından oluşur. Kalker melanj içinde santimetreden metre büyüklüğüne kadar değişen kütleler halinde bulunup, diğer birimlere göre daha dirençli olması sebebiyle topografyada dikkati çeker (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 208).

Yöre, Ege horst-graben sisteminin doğu uzantısı olan Çivril Graben Sistemi içinde yer alır. Açılma türü bir tektonik rejimin denetimi altında gelişimini sürdüren Çivril Graben Sistemi, dik açı ile kesişen iki fay takımıyla karakterize edilir (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 209). Yöre, tektonik açıdan aktif durumdadır.

Gümüşsu ve çevresi başlıca iki jeomorfolojik üniteden oluşur. Bunlar Akdağ ve Dinar grabenleridir. Şelale, Akdağ’ın güney yamacında yer alır. Akdağ, etrafı faylarla çevrili, Sandıklı, Çivril-Dinar, Dombay depresyonları arasında yükselen kuzeybatı-güneydoğu yönlü uzun eksene sahip bir horsttur. Depresyon tabanından kütleye geçiş, eğim atımlı fayların bir neticesi olarak ani olarak gerçekleşmektedir (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 209). Fay diklikleri, periyodik ve daimî akışlı akarsular tarafından yarılmıştır.

Işıklı Gölü’nden dağın zirvesi Kıraç Tepe’ye (2246m) çıkış, iki basamak ile gerçekleşmektedir. Akçay vadisi, basamakların devamlılığını bozar. Alt basamak 1000-1200 metre yükseltileri arasında uzanmakta olup, yaklaşık 6 km uzunluğunda ve azami 1.2 km genişliğindedir. Üst basamak, 1500-1700 metre yükseltileri arasında uzanır. Basamağın uzunluğu yaklaşık 10 km, azami genişliği ise 2.5 km’dir.

Çivril-Dinar depresyonu tabanı alt basamaktan fay dikliği ile ayrılır. Diklik, ofiyolitli melanjdan yapılıdır. Periyodik akışlı akarsular tarafından parçalanmıştır. Şelale, bu yamaçta yer alır. Kısa mesafede eğim atımlı faylarla deforme edilmiştir. Melanj içindeki boyutları değişik kalker kütleleri, dirençli olmaları nedeniyle topografyada çıkıntılar halinde belirir. Kalkerler üzerinde lapyalar gelişmiştir (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 211).

Akçay, sahanın en önemli akarsuyu olup, Gümüşsu doğusunda akış gösterir. Bu akarsu Akdağ üzerinde geniş bir beslenme havzasına sahiptir. Gümüşsu doğusunda Dinar grabenine iner. Akdağ’dan taşıyıp getirdiği malzemeyi bırakması ile oluşturmuş olduğu 5.5 km uzunluğunda, 6.5 km genişliğinde, 30 km² yüzölçümünde birikinti yelpazesi bulunur. Baklan-Çivril-Dinar grabeni ters V şeklinde bir uzanışa sahiptir. Farklı yönlerde uzanan iki fayın kesişmesiyle şekillenmiştir. Bu grabende Baklan, Çivril, Ilgırlı adlarında ovalar bulunmaktadır. Bu ovaların ortalama yükseltisi 820 metre civarındadır.

Şelale Pınarbaşı kaynağından (Kocapınar) beslenmekte olup, 1020 metre yükseltiye sahiptir. Debisi 70-93 l/s arasında değişmektedir. Debi ilkbahar sonu yaz başlarında maksimum seviyesine çıkmaktadır. Sonbaharda ise debi düşmektedir. Suyun pH değeri 7.8’dir. Su, 1-13°C sıcaklığında ve 16 Fransız sertlik derecesine sahiptir (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 211).

Kaynak suları, kasabanın içme suyu ihtiyacının bir kısmının karşılamakta ve Akçay’ın oluşturduğu birikinti yelpazesi üzerindeki tarım alanlarının sulanmasında kullanılmaktadır. Pınarbaşı kaynağı, ofiolitik melanj ile kalkerler arasında gelişmiş ters faydan çıkar. Kuzeyde yüzeylenen kalkerler akifer durumundadır. Önceden kaynaktan çıkan su, oluşturduğu vadide akış gösterirken sonrasında doğal akışa müdahale edilerek çevresel etkilerden korumak amacıyla doğu yamaçta 150 metre uzunluğunda, üzeri kapalı kanal içine alınmıştır. Dağınık vaziyette düşüm yapan sular, kanal içinde bir araya toplanmıştır. Beşerî müdahaleler, şelale su düşüş yüksekliği değerinin değişmesine, şelaleyi doğallıktan uzaklaştırmıştır (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 212)

Saha, Akdeniz ve İran-Turan Flora bölgelerinin geçiş zonundadır. Coğrafi konumu, jeomorfolojik yapısı ve klimatik özellikleri nedeni ile Akdağ, çeşitli bitki topluluklarını içeren bir vejetasyona sahiptir. Şelale ve çevresinin hâkim doğal bitki örtüsünü, meşe toplulukları oluşturur. Meşeler, Akdağ’ın güney yamaçlarında yayılış gösterir. Quercus coccifera, Q.infectoria, Q.inthaburensis, Q.pubescens, Q.cerris çevredeki meşe türleridir. Kermes meşesi (O.coccifera) ve mazı meşesi (Q. infectoria) şelalenin batı ve kuzey kesiminde en yaygın olup, aşırı otlatma nedeni ile büyük ölçüde tahribe uğramıştır. Kızılçam (Pinus brutia), kokar ardıç (J. foetidissina), boylu ardıç (Juniperus excelsa), geyik dikeni (Crataegus monogyna), kuşburnu (Rosa canina), orman sarmaşığı (Hedera helix), böğürtlen, menengiç (Pistacia terebinthus), sığırkuyruğu (Verbascum sp.), geven (Astragalus sp.) şelale çevresindeki başlıca bitki türleridir. Şelalenin güneyindeki tarım alanları ve çevresinde doğu çınarı (Platanus orientalis), aksöğüt (Salix alba), akkavak (Populus alba), kestane (Castanea sativa), ceviz (Juglans regia), kiraz (Prunus avium) yaygındır (Polat, Karğı, & Güney, 2012, s. 213).